15 jul. 2007

Jevy ko'ë

Hasypeve

Susy Delgado ha publicado al fin su cuento ganador del Premio Cide Hamete Benengeli, otorgado por la Universidad Toulouse Le Mirail y Radio Francia Internacional en 2005. El texto está incluído en el libro del mismo título, presentado recientemente bajo el sello Arandurá en Asunción. Aquí va el texto para ustedes:


Jevy ko’ë


Karai ojehecha sapy’a ha’eñomi, tape puku iñypytumba jepévape. Oñandu hetyma yvevúi asy, oguata syryry, ovevéntema voi yvy ape ári, ha oike ohóvo, yvytu kangýicha upe tapehüme. Iñypytü iñypytüvéramo jepe, ku hesa ikä ramoguaréicha, karai ndojavýi ipyrendaguä ha oipykúi sÿi asy hape puku…
Mba’evetéichagua ängue ndojekuaái, noñehendúi, ha ko karai ñaimo’ä oguatáva oïramoguáicha ohechaukáva chupe henonderä, terä oturuñe’ëva chupe ohohaguägotyo. Ha upéicha, ipytuhë’ÿme, omopu’ä’ÿme yvy timbo marandukue jepe, oguata mbeguekatu ha oike ohóvo tenda oikuaa’ÿetévape, táva ambue, terä ka’aguy, terä yvy kuára, moóiko ha’e oikuaáne, avave oikuaa’ÿvape.
Pyhare pukukue oguata rire ohóvo, oike mombyry porävo upe tapehüme, mbeguekatumi hesakä ñepyrü karai rapépe. Ohecha yvyra yvate vate iñapysë kangymi araihü ratatinágui. Tatatina isarambi mbeguekatu ha ipa’ü pa’üme ohechakuaa ohóvo mba’éichagua yvyrápa umi árarehe opu’äva. Tajyty häkä jepe’a yvatéva ha ojeroky vevuimíva yvytúpe, ojepyso henonderáme ha hesakä miévo, ojekuaa mbohapýichagua pytängy hakämekuéra. Pytängýva apytépe, iñapysë ohóvo yvyraita ipoty morotï, sa’yju, hovy ha pytäitéva. Yvoty ryakuä oñua ohóvo karaípe, ombojahu ha oikévaicha ipirérehe.
Oguata miévo, karai ohecha ohóvo tajy apytépe, arasa, aratiku, aguai, ñandypa, ñangapiry, yvapurü, yvapovö, guavira, guaviju, mbokaja, jatayva, inga, pakuri, pindo, jakarati’a… Ha ko’ëmbaitévo hapépe, karai ohechakuaa yva opáichagua osäingopáva ápe ha pépe ha ijapytepekuéra, ka’aguy rymba oguata, opopo, ovevéva…, oñomuñáva, ojuasapáva, ojejoapipáva…, opurahéi ñuämbáva.
Yvyty mombyrýpeve ñaimo’ä ojepysóva Ñandejára rembiapokue. Karai omombyta iguata sapy’ami, omyenyhë hesa ha ipyti’a mba’e poräitágui ha ipojáivo peteï yvapurü’áre, oñandu aratirícha ho’áva hese.


Ko’eröguáicha ko’äga ae hekovépe, karai ojecha jey ha’eño, ha katu ko’äga opívo vera, ysyry guasu tujukue ykére, ha hesakämbávo avei iñakäme, ohechakuaa amoite hesa ohupytyhápeve, ovevui joa hapicha kuéra osë va’ekue hendive hetägui. Ko’ë naimarangatúiva oguahë kuimba’e rekovépe, oiko’öva ikorasö.
Imandu’a osëramo va’ekue iñirünguérandive imba’e ryrumi ipopekuéra, ohejapáramo guare itajýra, ita’ýra, isy, itúa, hogami… Hysýi iñapytu’üme opa ohasáva’ekue oñondive, tembi’umi ha virumi rekávo, ro’y ha techaga’u, kane’ö ha tesay, ñeha’ä ojetu’úva, tekove hapekañýva… Tapicha oñemosë va’ekue hetägui, oñemosë jeýva opa hendágui, ojere jere reíva, henda’ÿva, hetä’ÿva, ha péina, ipahaitépe, ysyry oñembyaipáva, ipochy sapy’áva’ekue, oguerúva omombo kokuere rembe’ýpe…
Karai ojecha ha’eño, ha omaña ijerére. Ha jepeve osyrýrö yguasu ijykére, ohecha ojepyso hovái ka’aguy rendague, tapere okaipáva,
ojekapáva, ha yvyra mimi ku’ikue otimbóva. Amógotyo mie ohecha iñapysë pysë óga tuja mimi, ikechëmba ha ijaku’ipáva, hysýiva tape opahápeve, ha oike miévo ko táva mboriahuetépe, ohecha mitä mimi isarambíva ágio ha pégio. Peteï ojepovyvy tanimbúpe, tataypy rendaguépe, ha peteï jey oikaräi yvy, ryguasu ojetypekaháicha. Amógotyove, mitakuñami oisu’úva avati’ygue, mitämi, mitäita oipyvu reíva tapere, hesaho reíva yvate mombyrýre… Mitä ra’yeta hasëngy, hasëmi, hasësoro joáva.
Oikérö oikeve ohóvo karai upe táva mboriahúpe, mitä mante ojuhu. Oñemboja upémarö peteï mitäkuña’i rendápe, maiteípa hína, he’i chupe. Mitäkuña’i ojere omaña karaírehe, omaña porä hese, mba’evete nde’íri ha ojejurupe’ami, ohecháröguáicha mba’e oha’arö’ÿva. Mba’éichaiko hína, he’i jey chupe karai ha upémarö, kuñami he’i chupe ha ndéiko mba’eteko, ajeve reju sapy’a. Upéicha ohendúvo, karai ojesape’a ha oporandu chupe ndéiko che kuaa mba’e. Omaña porä jey hese mitäkuña’i, opukavymi ha he’i roikuaa porä… Ahechapáma nderegueruiha ja’umi va’erä, he’i gueteri chupe. Karai ojecha ponandi, opívo, mba’eve ahë ndoguerúi heta ojere rire tetä ambuére. Ndaguerúi..., ndarekói..., he’i mante chupe, omaña opárupi rei ohekáramoguáicha ñepytyvö, ha oporandu jey mba’e táva piko kóa hína. Kokue Porä hérava’ekue kóa, he’i chupe mitäkuñami ha opuka asymi ondyvuhápe ijyképe. Karai oñemondýi, omaña ápeo, amógotyo, opárupi rei ha upéi oñakaity, opytaite, iñe’engu.


Mitäkuña’i he’i karaípe péante piko nemondýi etéva, ndereikuaavéima piko Kokue Porä, ndaorekuaavéima piko… Karai, karai, he’i chupe, epáypy, ejetyvyro, oikova’ekue oikóma…
Heta oñeha’ä hese mitakuñami, oñe’ë chupe, oporandu chupe opa mba’e. Karai nde’íri chupe mba’eve, ha’ete ku oikóva’ekue chugui ita, ha upémarö, mitäkuña’i ojere oike ysyry tujúpe ha oguenohë mbeguekatu ohóvo, peteï teï opaite tapicha re’ongue. Mbohapy, irundy oguenohëvo, karai omÿi mitätavymícha, ha oho oipytyvö chupe. Mitäkuña’i hy’ái syry ombotyryrývo te’ongueita ha ohechauka karaípe moógiopa oipyhy va’erä pe oguenoheséva ohóvo. Oñembohory imígueteri hese ha he’i chupe tuicha reñemondýi ha neñe’engu hi’ä chéve sapy’a… Karai ndoipe’avéi ijuru, ojo’o yvy ipópe, yvyra tujakuépe, ha oñoty iñirünguéra retekue ysyry vai rembe’ýpe.
Ka’aru ojayvypávo, osunu mombyry sapy’a ha karai oñoty ipaha, peteï kuñakarai guasu retekue, hetymakuápe hajygue chalaipáva. Otyky tykývo, karai oñesu, ojayvy, hesay kirirïmi ha mbeguekatuete heságui osë ohóvo ymi osyry ha ojehe’áva ama rykuéndive.
Hogakue vaimíguive, kapi’i soro soroguýpe, ombyatypávo heindy ha ityvýrakuéra, mitäkuñami osapukái karaípe ha he’ei chupe karai iñe’engúva, karai imandu’ahopáva, karai hetätujupáva, ejúpy ápe, ejúpy emombe’u oréve moöguipa reju, mba’epa rehasa va’ekue reikohárupi, ejupy embotavy ne morangúpe ore py’a nandi, jahechápa rokemi… Karai, ejúpy, okýma…



Día del regreso

El hombre se encuentra de pronto solo y desamparado, en un camino largo, anochecido por completo. Siente sus piernas livianísimas, camina deslizándose, casi volando sobre la tierra, y avanza, como una brisa, en ese camino negro. Aunque está oscuro y más oscuro, como si sus ojos se hubieran secado, el hombre no equivoca sus pisadas y camina suave su camino largo…
No se ve ni se escucha ánima de ninguna clase, y el hombre pareciera caminar como si hubiera quien le mostrara el trecho que le espera, o quien silbara indicándole hacia dónde dirigirse. Y así, sin respirar, sin levantar ni el recuerdo de alguna polvareda, camina lento y va entrando al lugar que desconoce por completo, pueblo extraño, o selva, o cueva, quién podrá saberlo, que nadie conoce.
Después de andar a lo largo de la noche, de avanzar un largo tranco en ese camino negro, muy despacito empieza a clarear en el sendero del hombre. Entonces, ve dibujándose suavemente unos altos árboles, entre la negra neblina. La neblina se dispersa de a poco y entre sus hilachas, va reconociendo los árboles que se levantan hacia el cielo. Hileras de lapachos abriendo sus ramas altas, bailando livianitos en el viento, se extienden ante sus ojos, y al aclararse un poco más, se ven en sus follajes tres tonos de rosa. Y entre éstos, van asomando muchos otros árboles, de flores blancas, amarillas, azules y muy rojas. El aroma de las flores va abrasando al hombre, lo baña y parece penetrar su piel.
Caminando un poco más, el hombre va descubriendo entre los lapachos, plantas de arazá, araticú, aguaí, ñandypá, ñangapiry, yvapurú, yvapovó, guavirá, guaviyú, mbocayá, yatayvá, ingá, pacurí, pindó, yacarati’á… Al amanecer del todo en su camino, el hombre reconoce las frutas de todas clases que cuelgan aquí y allá, y entre ellas, animales de la selva caminando, saltando, volando…, persiguiéndose, cruzándose, chocándose…, cantando todos juntos.
Hasta las montañas lejanas, pareciera extenderse la obra de Dios. El hombre detiene un momento su andar, llena sus ojos y su pecho de imágenes tan bellas, y al rozar con sus manos un fruto de yvapurú, siente como un rayo cayendo sobre él.

Como si amaneciera recién ahora en su vida, el hombre se ve de nuevo solo, pero ahora desnudo, al costado de un río cenagoso, y clareando del todo también en su sien, descubre allí hasta donde alcanzan sus ojos, flotando en las aguas, a sus amigos que lo habían acompañado cuando dejó su tierra. Un día nada piadoso ha llegado para el hombre, un día que lastima su corazón.
Recuerda cuando salieron, él y sus compañeros, llevando pequeños bolsos en sus manos, dejando a todas sus hijas, sus hijos, sus madres, sus padres, sus casitas… Se enfila en su cabeza todo lo que pasaron juntos, buscando comida y algún dinerito, frío y nostalgia, cansancio y lágrima, esfuerzo acogotante, vida que perdió el rumbo… Amigos que habían sido echados de su tierra, echados de nuevo de todas partes, dando vueltas y vueltas, sin lugar, sin patria, y aquí, al fin de todo, tirados en el río putrefacto que se había encrespado de pronto, a orillas de la chacra muerta…
El hombre se encuentra solo y mira a su alrededor. Y si bien corre un ancho río a su costado, ve extenderse frente a él las huellas del antiguo bosque, la tapera calcinada, agrietada, los restos de algunos árboles soltando polvo. Un poco más allá ve asomar unas pequeñas casas, torcidas, despedazadas, sucediéndose hasta donde acaba el sendero, y al adentrarse un poco más en este pueblo miserable, ve a unos niñitos dispersos aquí y allá. Uno escarba en la ceniza donde se encendía el fuego de la cocina, otro araña la tierra como gallina que hurga buscando semillas. Más allá, una niña muerde el marlo pelado de un maíz, niños, niños y más niñitos revolviendo inútilmente el desierto, perdiendo en vano los ojos en las alturas lejanas… Criaturas sollozando, lloriqueando, llorando a gritos todos juntos.
Entrando y entrando más en ese pueblo pobre, el hombre solo encuentra niños. Entonces se acerca a una niña y cómo estás, le dice. La niña se vuelve y mira al hombre, lo mira fijamente, no dice nada y abre la boca ligeramente, como si hubiera visto algo inesperado. Cómo está la situación, le dice de nuevo el hombre, y entonces, la mujercita le responde y vos qué tal, ya que volviste de pronto. Al escuchar eso, el hombre abre sus ojos y le pregunta es que me conocés, acaso. Lo mira bien otra vez la niña, sonríe y le dice te conozco muy bien… Ya veo que no traés nada que podamos comer, agrega todavía. El hombre se ve con las manos vacías, desnudo, maldita nada sin traer después de tanto dar vueltas por tierras extrañas. No traigo..., no tengo..., solo atina a decir el hombre, mira por todas partes, como si buscara ayuda, y pregunta qué pueblo es éste. Kokue Porä* se llamaba este lugar le dice la pequeña niña y sonríe con tristeza mientras escupe a su costado. El hombre se asusta, mira hacia aquí, mira hacia allá, a todos lados, en vano, y después agacha la cabeza, se queda quieto, mudo.
La niña le dice al hombre eso nomás te asusta tánto, ya no conocés Kokue Porä, ya no nos conocés acaso… Señor, señor, le dice, despertate, sacudite, lo que pasó ya pasó…
Insiste y se esfuerza la pobre niña hablándole, preguntándole de todo. El hombre no le dice nada, como si se hubiera vuelto piedra, y entonces, la niña se vuelve, entra al río sucio y va sacando poco a poco, uno a uno, todos los cuerpos de los muertos. Cuando va extrayendo el tercero o el cuarto, el hombre empieza a moverse como criatura torpe, y va a ayudarla. La niña suda copiosamente al arrastrar tantos cuerpos y le indica al hombre por dónde tomar a los que van a sacar del río. Todavía le toma un poco del pelo y le dice te asustaste grande y me parece que te quedaste mudo. El hombre no vuelve a abrir la boca, cava la tierra con sus manos, con un palo viejo, y entierra a sus amigos a orillas del río podrido.
Cuando la tarde se agacha del todo, suenan de pronto truenos lejanos y el hombre entierra el último cuerpo, de una mujer robusta y mayor, a la que le cuelgan andrajos de carne entre las piernas. Caen algunas gotas y el hombre se arrodilla, se inclina, echa algunas lágrimas en silencio, y muy despacio, va saliendo de sus ojos un agua que se desliza y se mezcla con el agua de la lluvia.
Desde su casita destartalada, bajo la paja agujereada, al terminar de reunir a sus hermanitas y hermanitos, la niña grita al hombre y le dice señor que quedó mudo, señor que perdió la memoria, señor al que se le pudrió la patria, vení pues aquí, vení pues a contarnos de dónde regresás, qué cosas viviste por ahí donde anduviste, vení pues a engañar nuestro estómago vacío con tu historia, a ver si dormimos un poco… Señor, vení pues, que ya llueve…

Kokue porä: chacra linda.
……………………………………….